Problematyka komunizmu w kinie PRL
Kino w Polsce Ludowej odgrywało istotną rolę w kształtowaniu światopoglądu społeczeństwa i propagowaniu ideologii komunistycznej. Twórcy filmowi musieli jednak lawirować pomiędzy oczekiwaniami władz, a pragnieniem ukazania prawdziwego obrazu rzeczywistości. Stąd w polskich filmach powojennych można dostrzec zarówno treści propagandowe, jak i elementy krytyki komunizmu oraz absurdów życia codziennego. Sami filmowcy często balansowali na granicy kompromisu z cenzurą. Mimo ograniczeń, stopniowo emancypowali się i zaczęli odważniej ukazywać problemy społeczne i polityczne.
Ukazanie niedostatków i absurdu życia codziennego
Wiele polskich filmów w mniej lub bardziej zawoalowany sposób krytykowało codzienne realia życia w PRL. Ukazywały one absurdy systemu centralnego planowania, niedobory na rynku i konieczność kombinowania, by zdobyć deficytowe produkty. Przedstawiały też szarą rzeczywistość blokowisk, brak perspektyw życiowych i ograniczenia swobód obywatelskich. Te motywy pojawiały się zwłaszcza w filmach Stanisława Barei, które z humorem obnażały absurd komunizmu.
Ograniczenia wolności obywatelskich
Kino PRL ukazywało także ograniczenia swobód obywatelskich w systemie autorytarnym. Pojawiały się wątki inwigilacji obywateli, braku wolności słowa i represji politycznych. Szczególnie filmy Andrzeja Wajdy pokazywały absurdalne mechanizmy funkcjonowania aparatu władzy i bezpieki. Obnażały patologiczne aspekty systemu komunistycznego odbierającego ludziom podstawowe prawa i godność.
Przedstawienie aparatu represji
Niektóre filmy bezpośrednio ukazywały działanie organów represji w PRL i łamanie praw człowieka przez aparat bezpieczeństwa. Przykładem jest tu "Przesłuchanie" Ryszarda Bugajskiego, dramatycznie przedstawiający mechanizmy zastraszania i wymuszania fałszywych zeznań. Film ten odważnie obnażył patologie systemu komunistycznego.
Krytyka systemu i rzeczywistości społecznej
Polskie kino często balansowało na granicy tego, co dozwolone przez cenzurę partyjną. Reżyserzy posługiwali się zatem aluzją i symbolem, by choć częściowo zakwestionować obowiązującą propagandę sukcesu. Na przestrzeni dekad pojawiało się jednak coraz więcej wątków krytyki komunizmu i rzeczywistości PRL.
Gloryfikowanie władzy komunistycznej
W pierwszych latach po wojnie kino było całkowicie podporządkowane władzy. Filmy tworzone w tym okresie gloryfikowały ustrój socjalistyczny i przywódców partyjnych. Herosami produkcji byli robotnicy i chłopi, ukazywani jako główna siła napędowa nowego ustroju. Te schematyczne i propagandowe obrazy stopniowo jednak zanikały.
Heroizacja robotników i chłopów
Wczesne filmy socrealistyczne promowały etos pracy i heroizowały przedstawicieli klas robotniczej i chłopskiej. Mieli oni budować nowy ustrój i podnosić kraj z wojennych zniszczeń. Ten propagandowy przekaz ewoluował jednak i z czasem zaczęto pokazywać bardziej zniuansowany obraz tych środowisk.
Krytyka postaw niezgodnych z ideologią
Filmy z pierwszych lat PRL przedstawiały także negatywne postaci, krytykowane za postawy niezgodne z ideologią. Byli to np. chciwi spekulanci czy sabotażyści próbujący zaszkodzić planowi produkcyjnemu. Jednak te propagandowe wątki stopniowo zanikały z ekranów.
Konflikty społeczne i historyczne
Istotnym motywem polskich filmów były także konflikty społeczne i historyczne. Pokazywały one klasową walkę proletariatu z burżuazją, dramatyczne doświadczenia wojny i okupacji oraz trud powojennej odbudowy. Te wątki miały mobilizować do budowy nowego ustroju, ale też ukazywały realne problemy.
Walka klas i ruch robotniczy
Niektóre filmy ukazywały walkę klas robotniczych z wyzyskiwaczami w II RP. Miały one uzasadniać konieczność obalenia kapitalizmu i budowy ustroju socjalistycznego. Jednak często pokazywały też dramatyzm i ofiary tego konfliktu społecznego.
II wojna światowa i okupacja niemiecka
Dramatyczne doświadczenia wojny i okupacji niemieckiej były niezwykle istotnym tematem filmowym. Te produkcje miały budzić patriotyzm i jednoczyć społeczeństwo. Ukazywały jednak także całe okrucieństwo wojny i trudne wybory moralne Polaków.
Wojna i powojenna odbudowa
Wątek powojennej odbudowy kraju również często pojawiał się w filmach. Ukazywano trudy odbudowy z wojennych zniszczeń i budowy nowego ustroju. Jednak pokazywano też dramatyzm tych przemian i ich społeczne koszty.
Obraz życia codziennego
Kino odgrywało ważną rolę nie tylko w propagowaniu ideologii, ale też w ukazywaniu codziennego życia Polaków. Pokazywało ono trudności ekonomiczne i bytowe wynikające z realiów PRL, ale też ewoluujące relacje międzyludzkie czy rolę Kościoła.
Trudności ekonomiczne i bytowe
Filmy obyczajowe ukazywały szarą codzienność w PRL i problemy związane z trudną sytuacją ekonomiczną. Ukazywały niedobory na rynku, niski standard życia i konieczność wielu wyrzeczeń. Początkowo gloryfikowały trudności, z czasem coraz bardziej krytycznie je przedstawiały.
Relacje międzyludzkie i rodzinne
Istotnym motywem były także relacje międzyludzkie i życie rodzinne, które ulegało przemianom na przestrzeni epok. Filmy ukazywały ewolucję tych więzi pod wpływem zmian obyczajowych i historycznych.
Rola Kościoła i religijności
Ważnym wątkiem była też rola Kościoła katolickiego i religijności Polaków mimo oficjalnej ateizacji. Ukazywał on trwanie tych postaw mimo nacisków komunistycznych. Stopniowo pojawiała się refleksja nad miejscem wiary w czasach PRL.
Ewolucja przekazu filmowego
Polskie kino na przestrzeni dekad PRL ewoluowało od entuzjastycznej afirmacji nowego ustroju do coraz śmielszej krytyki i refleksji. Kluczowe były zwłaszcza przełomy po odwilży 1956 r. i w latach 70. Otwierały one pole do odważniejszych diagnoz.
Filmy przed odwilżą 1956 roku
W pierwszym okresie PRL kino było całkowicie zdominowane przez schematyczną propagandę socrealistyczną. Ukazywało idylliczny obraz nowej rzeczywistości. Dopiero po październiku 1956 r. zaczęła się stopniowa liberalizacja.
Większa swoboda po październiku 1956
Po dojściu Władysława Gomułki do władzy w 1956 r. nastąpiła odwilż i większa swoboda twórcza. Reżyserzy zaczęli ukazywać bardziej krytyczny obraz PRL i poruszać dotąd zakazane tematy. Jednak nadal istniały wyraźne ograniczenia.
Narastająca krytyka w latach 70. i 80.
W kolejnych dekadach polskie kino stawało się coraz bardziej odważne w krytyce władzy i diagnozie społecznych problemów. Szczególnie filmy z przełomu lat 70. i 80. w mistrzowski sposób obnażały absurd komunizmu i kryzys systemu.
Podsumowanie
Kino w PRL pełniło złożoną i niejednoznaczną rolę. Z jednej strony musiało podporządkować się oczekiwaniom władzy i realizować funkcje propagandowe, gloryfikując nowy ustrój. Jednak filmowcy poszukiwali także sposobów na choćby częściowe obejście cenzury i ukazanie krytycznego obrazu rzeczywistości komunistycznej. Stąd w polskich filmach z tego okresu można znaleźć zarówno treści afirmatywne, jak i coraz odważniej demaskujące absurdy systemu. Kino pełniło więc paradoksalnie funkcję zarówno indoktrynacji, jak i krzewienia ducha wolności. Dzięki pomysłowości twórców stawało się trybuną śmiałych diagnoz i krytyki władzy.
Tagi
Udostępnij artykuł
