Polskie kino fabularne w okresie PRL stanowiło niezwykle ciekawe zwierciadło ówczesnej rzeczywistości. Reżyserzy, choć działający w warunkach cenzury i ograniczeń ideologicznych, potrafili w mistrzowski sposób oddać klimat epoki, pokazując zarówno codzienne życie zwykłych ludzi, jak i absurdy ówczesnego systemu. Filmy te pełne były realizmu oraz elementów krytyki ustroju komunistycznego, dostrzegalnych pomimo narzucanych schematów propagandowych. Co istotne, dzieła te przemówiły do widzów, stając się kinowymi przebojami, które na stałe wpisały się w kanon polskiej kinematografii.
Realizm i krytyka systemu w polskich filmach fabularnych
Twórcy filmowi, tacy jak Andrzej Wajda, Kazimierz Kutz czy Stanisław Bareja, mistrzowsko wykorzystywali możliwości jakie dawała ówczesna kinematografia, by pokazać absurd i hipokryzję komunistycznej rzeczywistości. Robili to bardzo subtelnie, posługując się alegorią i zręcznie maskując elementy krytyczne, tak by przemknąć obok czujności cenzorów. Widz doskonale jednak odczytywał te przekazy, dostrzegając w warstwie symbolicznej obraz zniewolonego społeczeństwa. Tym samym, paradoksalnie, ograniczenia narzucone przez ówczesną władzę mobilizowały twórców do większej kreatywności i poszukiwania nieoczywistych środków wyrazu.
Realizm początkowo był zjawiskiem kontrowersyjnym dla komunistycznych decydentów, jednak z czasem zaakceptowano go jako konwencję fabularną. Dzięki temu reżyserzy mogli w naturalny, wręcz dokumentalny sposób oddać klimat epoki. Ukazywali zwykłe życie robotników, chłopów czy inteligentów, ich problemy, marzenia i rozczarowania. Tym samym pokazywali pewną prawdę o warunkach egzystencji w PRL, którą oficjalna propaganda starała się zakamuflować.
Alegoria i symbolika
W warunkach ograniczonej swobody twórczej reżyserzy posługiwali się alegorią, aby zakomunikować krytyczny stosunek do otaczającej ich rzeczywistości. Przykładem może być choćby słynny "Popiół i diament" Andrzeja Wajdy, gdzie sceny ucieczki Maćka Chełmickiego przez rzekę niosą głębokie przesłanie o konieczności zerwania z komunistyczną przeszłością i ideologią. Podobnie wymowna symbolicznie była ostatnia scena filmu "Człowiek z marmuru" z buntem robotników w stoczni.
Personifikacja systemu
Innym zabiegiem stosowanym przez twórców było personifikowanie i karykaturalne przedstawianie samego systemu komunistycznego. Robili to na przykład poprzez postacie aparatczyków partyjnych, ukazując ich jako ludzi zakłamanych i oderwanych od rzeczywistości. Wyraźnie widać to w filmach Stanisława Barei takich jak "Miś" czy "Alternatywy 4". Tego typu kreacje pozwalały w bezpieczny i przemycony sposób zakpić z nieludzkiej istoty systemu.
Granie na nosie cenzurze
Wątki krytyczne były też na tyle zakamuflowane i nieoczywiste, że cenzorzy często ich nie dostrzegali, a przynajmniej nie mogli doszukać się wystarczających powodów do ich wycięcia. Była to swoista gra twórców z systemem i próba "przemycenia" wymowy krytycznej. Przykładem może być słynna scena z filmu "Rejs" z Neptunem-markerem, która stała się symbolem marazmu i zacofania PRL.
Bohaterowie reprezentujący różne warstwy społeczne
Filmy obyczajowe osadzone w realiach PRL ukazywały postacie reprezentujące różne środowiska - od robotników po elity władzy. Pozwalało to pokazać system niejako "od wewnątrz" i z perspektywy zwykłych ludzi doświadczających jego absurdów. Widz utożsamiał się z tymi bohaterami, co potęgowało wymowę dzieła.
Robotnicy
Szczególnie często bohaterami filmów byli robotnicy - górnicy, hutnicy, stoczniowcy. Ukazywano ich codzienne życie, problemy w pracy i w domu. Częstym motywem był konflikt pokoleń - bunt młodych robotników przeciwko starszym działaczom skostniałym w socrealistycznych schematach. Postacie te uosabiały uwięzione w systemie społeczeństwo.
Inteligencja
Inną grupą była inteligencja - nauczyciele, lekarze, inżynierowie. Poprzez te postacie pokazywano rozdźwięk między oficjalną propagandą a szarą rzeczywistością PRL, w której ludzie wykształceni i wrażliwi czuli się zagubieni. Częstym motywem była też ucieczka bohatera w alkoholizm jako forma buntu przeciw systemowi.
Aparatczycy partyjni
Trzecią grupą byli funkcjonariusze partii i aparatu władzy - działacze, biurokraci, cenzorzy. Ich postacie pokazywane były przez pryzmat absurdu i oderwania od rzeczywistości, co miało komiczny, ale i gorzki wydźwięk. Ukazywało też mechanizmy zniewolenia jednostki przez system.
Codzienne życie w PRL pokazywane na ekranie
Ogromnym walorem filmów osadzonych w schyłkowym PRL było odzwierciedlenie szarej, ponurej codzienności tamtych czasów. Ukazywały one zarówno typowe miejsca i sytuacje życia zbiorowego, jak i prywatne dramaty zwykłych ludzi uwikłanych w absurdalny system.
Sklepy i kolejki
Częstym motywem były sceny rozgrywające się w ponurych, źle zaopatrzonych sklepach, a także w charakterystycznych kolejkach, ukazujących całą bezsensowność systemu niedoborów. Te elementy natychmiast przenosiły widza w klimat powszedniego życia w PRL, z którym mógł się utożsamić.
Mieszkania i ich wyposażenie
Kolejnym ważnym aspektem było pokazanie typowych mieszkań z wielkiej płyty - ciasnych, ponurych i słabo wyposażonych. Ich wygląd i wystrój oddawał ducha epoki i ilustrował trudne warunki życia. Kontrastował też z propagandowym przekazem o sukcesach mieszkaniowych władzy ludowej.
Praca zawodowa i warunki pracy
Istotnym motywem było ukazanie szarej rzeczywistości zakładów pracy - fabryk, kopalń, biur. Pokazywano kiepskie warunki i atmosferę ponurego wypełniania planu, bez entuzjazmu i zaangażowania. Był to obraz przeczący oficjalnej narracji o heroicznych czynach produkcyjnych.
Obszary konfliktów społecznych ukazywane w filmach
Dzieła filmowe osadzone w PRL nie bały się pokazywać narastających w ówczesnym społeczeństwie konfliktów i napięć. Ukazywały one z jednej strony absurdalność systemu, a z drugiej rosnącą potrzebę oporu i buntu przeciwko niemu.
Walka z cenzurą i ograniczeniami swobód obywatelskich
Częstym motywem była walka z cenzurą i innymi ograniczeniami swobód obywatelskich narzuconymi przez władze. Pokazywano działania cenzorów i groteskowe przykłady ingerencji i zakazów. Ukazywano też postawy buntu wobec tych absurdalnych restrykcji.
Konflikt pokoleń - młodzież kontra starsze pokolenie
Innym ważnym wątkiem był konflikt młodego pokolenia z pokoleniem swoich rodziców i dziadków, ukształtowanych jeszcze przez ideologię stalinowską. Młodzi buntowali się przeciwko dogmatyzmowi i hipokryzji starszych. Ten motyw oddawał rodzący się bunt młodych Polaków przeciw systemowi.
Konflikty w rodzinie i małżeństwie
Ukazywano także konflikty i kryzysy w sferze prywatnej, często będące pochodną ogólnego kryzysu systemu. Pokazywano dramaty małżeńskie, alkoholizm czy alienację młodych jako skutki frustracji i braku perspektyw życiowych.
Miejsca akcji charakterystyczne dla PRL
Filmy obyczajowe osadzone w PRL rozgrywały się w miejscach natychmiast rozpoznawalnych i kojarzących się z tamtym okresem. Stały się one swoistym kodem ikonicznym epoki.
Fabryki i zakłady pracy
Częste były sceny w hutach, kopalniach i innych zakładach pracy. Ukazywały one ponure wnętrza i trudne warunki, kontrastujące z entuzjazmem ludzi pracy z czasów socrealizmu. Oddawały klimat schyłkowego PRL.
Osiedla mieszkaniowe z wielkiej płyty
Innym ważnym motywem były osiedla mieszkaniowe z wielkiej płyty - ciasne, szare bloki stały się symbolem tamtej epoki. Pokazywanie życia w tych ponurych sceneriach także evokowało jej nastrój.
Urzędy i instytucje państwowe
Często pokazywano także wnętrza urzędów i innych instytucji państwowych. Ich nieosobowy, ponury wygląd stał się adekwatną metaforą absurdalnego systemu biurokratycznego.
Język postaci odzwierciedlający realia epoki
Istotnym walorem filmów było odzwierciedlenie w dialogach i sposobie mówienia bohaterów realiów językowych tamtych czasów. Kolorytowało to obraz epoki i pozwalało widzom utożsamić się z postaciami.
Oficjalna nowomowa i puste frazesy
Pokazywano sztuczny, obficie lukrowany język partyjnych aparatczyków, pełen propagandowych frazesów i nowomowy. Ukazywał on absurdalność i obłudę systemu.
Potoczny język z socjolektem robotniczym
Z kolei robotnicy i prości ludzie posługiwali się swoim potocznym językiem, nierzadko z socjolektem
Podsumowanie
Filmy fabularne realizowane w Polsce w okresie PRL stanowią fascynujące źródło wiedzy o tamtych czasach. Pomimo ograniczeń narzuconych przez cenzurę, twórcy z wielkim kunsztem potrafili zawrzeć w nich obraz ponurej codzienności, a także zakamuflowaną krytykę absurdalnego systemu. Dzięki temu te dzieła na zawsze wpisały się do kanonu polskiej kinematografii i kultury, a także w pamięć wielu pokoleń widzów, dla których stanowią filmową opowieść o PRL.
Tagi
Udostępnij artykuł
