Początki polskiego kina gangsterskiego
Polskie kino gangsterskie sięga swoimi początkami lat 60. XX wieku, kiedy to po raz pierwszy na ekranach pojawiły się produkcje ukazujące świat przestępczy. Jednym z prekursorów był film „Gangsterzy i filantropi” z 1962 roku w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego. Obraz ten przedstawiał perypetie gangu próbującego okraść bank. Choć fabuła była lekka i komediowa, to ukazywała elementy charakterystyczne dla gatunku - świat przestępczy, ukrywanie się gangsterów, napady i pościgi.
Kolejne lata przyniosły dalszy rozwój gatunku, zwłaszcza westernów miejskich osadzonych w powojennej rzeczywistości. Do najważniejszych obrazów należały: „Rękopis znaleziony w Saragossie” (1964) Wojciecha Hasa, „Rób swoje, Rychu” (1967) Sylwestra Chęcińskiego czy „Rejs” (1970) Marka Piwowskiego. Filmy te w humorystyczny i prześmiewczy sposób pokazywały „półświatek” tamtych lat. Jednak prawdziwy rozkwit nastąpił w latach 70. wraz z nadejściem epoki kina moralnego niepokoju.
Wpływ westernów
Na polskie kino gangsterskie duży wpływ miały amerykańskie westerny. Dlatego też pierwsze polskie produkcje z elementami kryminalnymi przypominały westerny osadzone w scenerii wielkich miast, a nie Dzikiego Zachodu. Miały dynamiczną akcję, pościgi, strzelaniny i bary pełne podejrzanych typów. Występowali w nich samotni rewolwerowcy walczący z bandytami. Takim „miejskim westernem” był na przykład „Rękopis znaleziony w Saragossie” Wojciecha Hasa, gdzie główny bohater stacza pojedynki na rewolwery z bandytami w scenerii nocnego Wrocławia.
Czasy Gomułki
Akcja wczesnych polskich filmów gangsterskich rozgrywała się najczęściej w czasach Gomułki, czyli w latach 60. Był to trudny i skomplikowany czas dla Polski, z ubóstwem, niedoborami i niepewną sytuacją polityczną. To stanowiło tło wydarzeń przedstawianych w filmach i tłumaczyło, dlaczego bohaterowie wchodzili na drogę przestępstwa. Jednocześnie twórcy musieli uważać, aby nie naruszać tabu i nie pokazywać władz w złym świetle. Dlatego gangsterzy raczej nie atakowali milicji czy funkcjonariuszy, koncentrując się na napadach na zwykłych obywateli.
Klasyka polskich filmów kryminalnych
Kultowe role gangsterów
W polskich filmach kryminalnych powstało wiele kultowych ról gangsterów, które na zawsze zapisały się w historii polskiego kina. Do najsłynniejszych należą na przykład Franz Mauer w wykonaniu Bogusława Lindy w „Psach” oraz „Psy 2”, Sławomir „Rudego” Borewicz granego przez Cezarego Pazurę w „Kilerze” i „Kilerze 2” czy Alfredo Moretti w interpretacji Janusza Gajosa w „Vinci” Juliusza Machulskiego. Aktorzy ci wnieśli w swoje role charyzmę, autentyczność i specyficzny humor, dzięki czemu ich postacie na zawsze zapadły w pamięć widzów.
Innym kultowym gangsterem jest Ferdek Kiepski granego przez Andrzeja Grabowskiego w serialu „Świat według Kiepskich”. Jego postać łączy w sobie cechy gangstera i cwaniaczka z blokowiska, który stara się przechytrzyć uczciwych obywateli i uniknąć pracy. Co ciekawe, mimo bycia złodziejem i oszustem Ferdek Kiepski jawi się widzom jako postać pozytywna i zabawna.
Najsłynniejsze sceny pościgów
Klasyczne kino gangsterskie obfituje w dynamiczne sceny pościgów samochodowych i strzelanin. Do historii polskiego kina przeszły zwłaszcza pościgi z filmów „Vinci” i „Ekstradycja”. W „Vinci” gang Alfredo wymyka się pościgowi policji przez Warszawę, ucieka tunelem pod Dworcem Centralnym, a finalną scenę stanowi strzelanina na moście Śląsko-Dąbrowskim. Z kolei w „Ekstradycji” przez ulice Wrocławia ściga się gang Rakowskiego z policją, a jeden z pościgów kończy się spektakularną kraksą mercedesa na rondzie Reagana.
Przełomowe scenariusze i dialogi
Klasyka polskiego kina kryminalnego to nie tylko dobra akcja. Filmy te cechują się również świetnymi, dowcipnymi scenariuszami i dialogami, które na stałe weszły do kanonu polskiej kultury. Tak jest na przykład w przypadku serii „Kiler”, gdzie Jacek Lenartowicz i Juliusz Machulski stworzyli szereg kultowych cytatów jak „Nie warto być miłym” czy „Zabiłeś kogoś? Gdzie trup?”. Błyskotliwe dialogi pojawiają się też w „Psach” czy „Vinci”. Dzięki tym scenariuszom i kwestiom polskie kryminały gangsterskie mają swój specyficzny, rozpoznawalny styl.
Wpływ historii Polski na fabułę
Tło historyczne wydarzeń
Polskie kino gangsterskie osadza fabułę na tle burzliwej historii naszego kraju. Dzięki temu opowiada nie tylko o losach bohaterów, ale także pokazuje realia epoki, w jakiej toczy się akcja. Na przykład „Psy” rozgrywają się w okresie transformacji ustrojowej po upadku komunizmu, co tłumaczy pojawienie się nowych możliwości dla przestępców, ale też chaos i bezkarność tamtych czasów. Z kolei akcja „Vinci” ma miejsce w latach 30. XX wieku, w okresie kryzysu ekonomicznego i rozkwitu przestępczości zorganizowanej.
Odniesienia do prawdziwych postaci
Polskie kryminały często bazują na autentycznych wydarzeniach i postaciach. Przykładowo Zyga z „Kilera” był wzorowany na prawdziwym warszawskim gangsterze i szefie mafii - Nikodemie Skotarczaku ps. „Nikoś”. Alfredo Moretti z „Vinci” to z kolei nawiązanie do postaci Nikodema Rychalskiego ps. „Nikos”, który rzeczywiście działał w warszawskim półświatku lat 30. Dzięki takim odniesieniom filmy zyskują na autentyzmie i ukazują prawdziwą historię polskiej mafii.
Gangsterzy kontra władza komunistyczna
Ciekawym motywem w polskich kryminałach gangsterskich jest przeciwstawienie przestępców władzy komunistycznej. Gangsterzy są wprawdzie źli, ale jednocześnie jawią się jako wolni ludzie, którzy sprzeciwiają się reżimowi i działają poza systemem. Doskonale obrazuje to główny bohater „Vabanku” - Kwinto. Chociaż jest hazardem i oszustwem, to kibicujemy mu w pokonaniu komunistycznego aparatu represji. Taki motyw nabierał szczególnego znaczenia w czasach PRL, kiedy twórcy na wszelkie sposoby starali się komunistom dokuczyć.
Ewolucja gatunku na przestrzeni dekad
Lata 60. - westerny miejskie
Jak już wspomniano, początki polskiego kina gangsterskiego z lat 60. związane były głównie z westernami miejskimi. Obrazy takie jak „Rękopis znaleziony w Saragossie” czy „Rób swoje Rychu” łączyły konwencję Dzikiego Zachodu z realiami polskich miast. Miały szybką, dynamiczną akcję i dużo strzelanin. Występował w nich samotny rewolwerowiec walczący w pojedynkę z bandytami. Ten nurt był mocno inspirowany amerykańskimi westernami i stanowił ich oryginalną, polską interpretację.
Lata 70. - rozkwit kina sensacyjnego
Kolejna dekada przyniosła prawdziwy rozkwit polskiego kina sensacyjnego i kryminalnego. Powstawały wówczas takie klasyki jak „Brunet wieczorową porą” czy „Vabank”. Fabuły nabrały realizmu i mroczności, skupiając się na prawdziwych dramatycznych losach bohaterów. Zrezygnowano z lekkości charakterystycznej dla westernów miejskich. Dominowała atmosfera tajemnicy, zbrodni i niebezpieczeństwa. To właśnie lata 70. ukształtowały polski film gangsterski w takiej formie, jaką znamy do dziś.
Współczesność - nawiązania i nowe interpretacje
We współczesnym kinie obserwujemy zarówno powroty do klasycznych motywów polskiej mafii, jak i poszukiwanie nowych środków wyrazu. Juliusz Machulski nakręcił kontynuacje kultowych „Psów” i „Kilera” nawiązujące do pierwowzorów z lat 90. Pojawiły się też nowe filmy jak „Botoks” czy „Jak pies z kotem” ukazujące współczesnych gangsterów. Interesującym zjawiskiem są seriale sensacyjne jak „Belfer” czy „Król” przenoszące motywy gangsterskie do popkultury. Gatunek cały czas ewoluuje i znajduje nowe opowieści o polskim półświatku.
Ulubieni aktorzy wcielający się w role gangsterów
Bogusław Linda
Jednym z ulubionych aktorów grających role gangsterów jest Bogusław Linda, który wystąpił w kultowej trylogii „Psów” jako Franz Maurer. Stworzył zapadającą w pamięć postać charyzmatycznego przywódcy gangu, który stopniowo traci kontrolę nad własnym życiem. Uwiarygodnił ją, podpatrując prawdziwych przestępców. Kolejne części sagi ukazały dramatyczną transformację tej postaci. Aktor zagrał Maurera z niezwykłym wyczuciem.
Cezary Pazura
Cezary Pazura wniknął z kolei w rolę Sławomira „Rudego” Borewicza, jednego z bohaterów komediowego cyklu „Kiler”. Jego kreacja łączyła groteskowy humor z autentycznym wyczuciem postaci drobnego przestępcy marzącego o karierze w mafii. Aktor świetnie oddał również charakterystyczny, „rudy” wygląd gangstera, który stał się jego znakiem rozpoznawczym. Postać grane przez Pazurę na zawsze wryła się w kanon polskiego kina kryminalnego.
Robert Więckiewicz
Trzecim aktorem, który wywarł kluczowy wpływ na wizerunek polskiego gangstera jest Robert Więckiewicz. W filmach „
Podsumowanie
Polskie kino gangsterskie ma długą i barwną historię sięgającą lat 60. Przeszło ewolucję od lekkich westernów miejskich, przez mroczne kryminały lat 70., po współczesne produkcje. łączy je kilka wspólnych motywów takich jak tło historyczne, fascynujące postacie fikcyjnych i prawdziwych gangsterów oraz świetna, dynamiczna akcja. Dzięki tym elementom polskie filmy kryminalne wciąż przyciągają widzów i zajmują ważne miejsce w rodzimej kinematografii.
Najczęstsze pytania
Jakie były początki polskiego kina gangsterskiego?
Początki sięgają lat 60. i takich filmów jak "Gangsterzy i filantropi" oraz westernów miejskich np. "Rękopis znaleziony w Saragossie". Prawdziwy rozkwit nastąpił jednak w latach 70. XX wieku.
Kto jest najsłynniejszym polskim gangsterem filmowym?
Do najsłynniejszych filmowych gangsterów należą Franz Maurer z "Psów" w wykonaniu Bogusława Lindy oraz "Rudy" Borewicz z serii "Kiler" granego przez Cezarego Pazurę.
Gdzie rozgrywa się akcja tych filmów?
Klasyczne polskie kryminały gangsterskie osadzone są najczęściej w realiach polskich miast, głównie Warszawy i Wrocławia w określonych momentach historycznych np. lata 60. czy PRL.
Jak zmieniały się kryminały na przestrzeni dekad?
W latach 60. dominowały westerny miejskie, w 70. mroczne i realistyczne kryminały, a we współczesnym kinie gangsterskim pojawiają się nowe interpretacje i nawiązania.
Dlaczego te filmy są warte obejrzenia?
Ze względu na świetną, dynamiczną akcję, ponadczasowe dialogi i kreacje aktorskie oraz ciekawe spojrzenie na historię Polski i półświatka przestępczego.
Tagi
Udostępnij
